Μακρυνόρος – Η Τέχνη Δοξάζει την Κορωνίδα των Μαχών

Μνημείο – Ύμνος προς το ιδανικό της πατρίδος

Των Δημήτρη Μάρτου *
και Γιάννη Χούτα

Στο Μακρυνόρος, η εθνική οδός μεταξύ Αμφιλοχίας-Άρτας (130ο χλμ), κοσμείται με ένα Μνημείο, αφιερωμένο στην Εθνική Αντίσταση και στους Βαλτινούς αντάρτες.
Στην είσοδο του Μνημείου μια επιγραφή μας πληροφορεί ότι:
«ΕΔΩ ΣΤΟ ΜΑΚΡΥΝΟΡΟΣ ΤΟΝ ΙΟΥΛΙΟ ΤΟΥ 1943 ΚΑΤΕΤΡΟΠΩΘΗ Η ΙΤΑΛΙΚΗ ΜΕΡΑΡΧΙΑ ΄΄ΜΠΡΕΝΕΡΟ΄΄ ΑΠΟ ΤΑΣ ΕΘΝΙΚΑΣ ΑΝΤΑΡΤΙΚΑΣ ΟΜΑΔΑΣ ΒΑΛΤΟΥ ΥΠΟ ΤΟΝ ΑΡΧΗΓΟΝ ΣΤΥΛΙΑΝΟΝ ΧΟΥΤΑΝ».
Η πάνοπλη μηχανοκίνητη μεραρχία των 680 οχημάτων και 7000 ανδρών προσέτρεχε στην Ιταλία για να ενισχύσει την απόκρουση της συμμαχικής απόβασης. Δέος προκαλούσε στο πέρασμά της.
Οι 450 του Στυλιανού Χούτα δεν φυγομάχησαν μπροστά σε τρομακτικά υπέρτερες δυνάμεις. Στάθηκαν όρθιοι και πέτυχαν το ακατόρθωτο. Την καθήλωση της μεραρχίας επί ένα 8ήμερο και τον αποδεκατισμό της.
Οι δεινοπαθούντες Ιταλοί δεν μπόρεσαν να προχωρήσουν, ούτε κι όταν έθεσαν σε εφαρμογή το απάνθρωπο σχέδιό τους να εξαναγκάσουν αιχμαλωτισθέντες αμάχους να προπορεύονται δεμένοι στο ναρκοθετημένο δρόμο, ως ανθρώπινη ασπίδα των τανκς και της μηχανοκίνητης μεραρχίας τους. Δεν τους έσωσαν ούτε και τα τμήματα της γερμανικής μεραρχίας «Εντελβάις» που προσέτρεξαν για να τους βοηθήσουν. Τα δεινά τους τελείωσαν μόνο όταν το Συμμαχικό Στρατηγείο ειδοποίησε τον Στυλιανό Χούτα, ότι η απόβαση στην Σικελία είχε ολοκληρωθεί και δεν χρειαζόταν πλέον η παρεμπόδιση τους.
Το 1943 επιβεβαιώθηκε για ακόμα μία φορά, ότι το Μακρυνόρος, με την στρατηγική του θέση- κλειδί, αποτελεί τις «Δυτικές Θερμοπύλες» της χώρας μας.
Σ’ αυτόν τον συμβολικό τόπο, σε μια στροφή της ελικοειδούς οδού, όπου απελευθερώθηκαν οι προπορευόμενοι αιχμάλωτοι και η ιταλική μεραρχία έπαθε πανωλεθρία, αναγέρθηκε το μνημείο για:
α) Να αποτίσει φόρο τιμής προς την γενιά που επιτέλεσε το καθήκον της και θα προσδοκούσε, τουλάχιστον, την ανάμνηση της προσφοράς της.
β) να μαρτυρεί και να επαναφέρει στη μνήμη των επόμενων γενιών το ηρωικό αυτό γεγονός, ως ιστορικό υπόστρωμα άντλησης παραδειγμάτων και έμπνευσης.
Είναι δημιούργημα διακεκριμένων καλλιτεχνών: του γλύπτη Ιάσονα Παπαδημητρίου και του εικαστικού ψηφιδογράφου Παύλου Σαρφατή. Έχει ενταχθεί άριστα στο φυσικό τοπίο και συγκαταλέγεται στα σύγχρονα έργα τέχνης.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΝΗΜΕΙΟΥ

Το μνημείο συνθέτουν τρία μαρμάρινα αναθηματικά μέρη: στήλη, πλάκα, τύμβος και δύο επιπλέον ψηφιδωτές παραστάσεις σε κεκλιμένη και ημικυκλική διάταξη.

ΣΤΗΛΗ : Η μαρμάρινη στήλη υψώνεται πάνω σε μια τετράγωνη βάση και απολήγει σε επικέραμο. Σ’ αυτήν αναφέρεται ότι το μνημείο είναι αφιερωμένο στη μνήμη γεγονότων και ανθρώπων που πρωταγωνίστησαν στη σημαντικότερη και αποτελεσματικότερη μάχη της ελληνικής αντίστασης. Πάνω στην τετράγωνη βάση είναι τοποθετημένος και ένας μεταλλικός τρίποδας.

Στο πάνω μέρος της μαρμάρινης στήλης αναγράφεται:
«ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ ΠΕΣΟΝΤΑΣ ΑΓΩΝΙΣΤΑΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΕΩΣ Ε.Ο.Ε.Α – ΕΔΕΣ ΒΑΛΤΟΥ, 1941-1945».
Κάτω από το αφιέρωμα υπάρχει το έμβλημα-σφραγίδα του Αρχηγείου Βάλτου. Το έμβλημα αποδίδεται μ’ ένα στρογγυλό μπρούτζινο ανάγλυφο, που παριστά σαλπιγκτή αντάρτη να κρατάει την ελληνική σημαία και να προσκαλεί τους Έλληνες στο καθήκον, ενώ στο περιθώριο του αναγράφεται η πλήρης ονομασία της αντιστασιακής οργάνωσης: «ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΟΡΕΙΝΗ ΕΛΛΑΣ – ΑΡΧΗΓΕΙΟ ΒΑΛΤΟΥ – ΕΘΝ. ΟΜ. ΕΛΛ. ΑΝΤΑΡΤΩΝ».

Στο κάτω μέρος της στήλης, αναγράφεται το κεντρικό επίγραμμα του μνημείου:
«Ω ΞΕΝΕ ΜΗ ΖΗΤΗΣΕΙΣ ΝΑ ΜΑΘΕΙΣ ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΜΑΣ. ΜΑΘΕ ΜΟΝΟ ΝΑ ΘΝΗΣΚΕΙΣ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ».
Το επίγραμμα παρακολουθεί την αισθητική και το ρυθμό του περίφημου επιγράμματος του Σιμωνίδη για τους 300 του Λεωνίδα που έπεσαν στη μάχη των Θερμοπυλών:
«Ω ΞΕΙΝ ΑΓΓΕΛΕΙΝ ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΟΙΣ ΟΤΙ ΤΗΔΕ ΚΕΙΜΕΘΑ ΤΟΙΣ ΚΕΙΝΩΝ ΡΗΜΑΣΙ ΠΕΙΘΟΜΕΝΟΙ» και φιλοδοξεί να τοποθετήσει την μάχη του Μακρυνόρους στη χωρία των μεγάλων στιγμών της ανθρωπότητας για τη δημοκρατία και την ελευθερία.
Ο Βρετανός Κρις Γουντχάουζ θεωρεί ότι η μάχη «υπήρξε επιτυχής – πιο επιτυχής από τον Γοργοπόταμο». Ο ιστορικός Φοίβος Νεόκ. Γρηγοριάδης, που υπήρξε και καπετάνιος του ΕΛΑΣ, τη θεωρεί ως την «Κορωνίδα» των μαχών της Εθνικής Αντίστασης. Στο Μακρυνόρος «επαναλήφθηκαν τα Δερβενάκια» τονίζει ο στρατιωτικός αναλυτής Παντελής Καρύκας.

ΠΛΑΚΑ : Στο αριστερό μέρος της μαρμάρινης αναθηματικής πλάκας υπάρχει ενσωματωμένο ένα ανάγλυφο μπρούτζινο δαφνοστεφανόσημο. Από την δεξιά πλευρά της η πλάκα επεκτείνεται και ταυτοχρόνως αφήνει ένα κενό διαστάσεων ανάλογων προς τον τύμβο που βρίσκεται μπροστά του.

Στο επάνω μέρος της πλάκας αναγράφεται το επίγραμμα:
«ΛΙΤΟΣ ΜΕΝ ΤΥΜΒΟΣ ΙΔΕΣΘΑΙ ΑΝΔΡΩΝ ΔΕ ΘΥΜΟΥΣ ΑΡΗΙΟΥΣ ΚΕΥΘΕΙ ΕΣΘΛΑ ΕΡΓΑ ΑΠΕΡΓΑΣΑΜΕΝΩΝ ΕΝ ΤΟΙΣΔΕ ΤΟΙΣ ΤΟΠΟΙΣ». [[Λιτός μεν ο τύμβος στην όψη, καλύπτει δε γενναιόψυχους άνδρες που απεργάστηκαν σπουδαία έργα σε αυτούς εδώ τους τόπους]].
Το παραπάνω φέρνει στη μνήμη μας το γνωστό επίγραμμα στο μνήμα του τραγικού ποιητή Αισχύλου, ο οποίος απέρριπτε κάθε άλλον τίτλο και κρατούσε μόνο εκείνον του Μαραθωνομάχου:
«ΑΙΣΧΥΛΟΝ ΕΥΦΟΡΙΩΝΟΣ ΑΘΗΝΑΙΟΝ ΤΟΔΕ ΚΕΥΘΕΙ ΜΝΗΜΑ ΚΑΤΑΦΘΙΜΕΝΟΝ ΠΥΡΟΦΟΡΟΙΟ ΓΕΛΑΣ. ΑΛΚΗΝ Δ΄ ΕΥΔΟΚΙΜΟΝ ΜΑΡΑΘΩΝΙΟΝ ΑΛΣΟΣ ΑΝ ΕΙΠΟΙ ΚΑΙ ΒΑΘΥΧΑΙΤΗΕΙΣ ΜΗΔΟΣ ΕΠΙΣΤΑΜΕΝΟΣ». [[Τον Αθηναίο Αισχύλο του Ευφορίωνος καλύπτει αυτό εδώ το μνήμα, που πέθανε στη σιτοφόρο Γέλα. Την ευδόκιμον δε ανδρεία του το μαραθώνιο άλσος θα σας την πει και ο αλαζὠν μακρυχαίτης Μήδος]].
Ακολουθούν όλες οι μάχες που έδωσε το Αρχηγείο Βάλτου από τον Οκτώβριο του 1942 έως το Δεκέμβριο του 1944:

ΚΛΕΙΔΙ-ΚΟΡΟΡΑ-ΓΑΒΡΟΒΟ 25-28.10. 1942
ΧΕΛΩΝΑ-ΚΛΕΙΔΙ 18-21. 1. 1943
ΧΕΛΩΝΑ-ΡΕΙΚΙΑ 21-23. 2. 1943
ΓΕΦΥΡΑ ΑΧΕΛΩΟΥ 4-5. 7. 1943
ΜΑΚΡΥΝΟΡΟΣ 14-22. 7. 1943
ΑΓ.ΓΕΩΡΓΙΟΣ-ΤΣΑΚΝΟΧΩΡΙ ΜΑΚΡΥΝΟΡΟΥΣ 2-3. 10. 1943
ΓΑΒΡΟΒΟ-ΚΑΤΑΒΟΘΡΑ 21-23. 10. 1943
ΣΑΡΔΙΝΙΝΑ 24-25. 12. 1943
ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΦΙΛΙΠΠΙΑΔΟΣ 6-7. 9. 1944
—————–
ΑΧΕΛΩΟΣ-ΤΡΙΚΛΙΝΟΣ-ΧΑΛΚΙΟΠΟΥΛΟΙ 12-15. 10. 1943
ΒΑΡΕΤΑΔΑ- ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟ 3-4. 12. 1943
ΑΧΕΛΩΟΣ-ΤΡΙΚΛΙΝΟΣ 17-18.12. 1943
ΚΛΕΙΔΙ-ΧΕΛΩΝΑ 3-7. 1. 1944
ΤΣΕΡΚΙΝΗ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ 16-17. 1. 1944
ΒΑΛΑΝΙΔΙΑ ΜΕΣΟΠΥΡΓΟΣ 22-23. 1. 1944
ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΗΛΙΑΣ-ΑΡΤΑ 21-22. 12. 1944

Με μεγαλύτερα γράμματα σημειώνονται οι σπουδαιότερες μάχες: ΓΕΦΥΡΑ ΑΧΕΛΩΟΥ, ΜΑΚΡΥΝΟΡΟΣ και ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ-ΤΣΑΚΝΟΧΩΡΙ ΜΑΚΡΥΝΟΡΟΥΣ.
Οι μάχες χωρίζονται σε δύο τμήματα. Το γιατί δεν αναφέρεται. Αφήνεται στον επισκέπτη να σκεφτεί και να διακρίνει μια βουβή υπενθύμιση που πλανάται.
Δεν κατονομάζεται ο εμφύλιος. Εξορκίζεται ως «ακατανόμαστος» η αδελφοσφαγή. Γιατί εν μέσω κατοχής επικράτησε το Παράλογο.
Άφρονες τους απαγόρευαν το δικαίωμα να πολεμάνε τον κατακτητή…(!!!) Και τους επιτέθηκαν 8 μόλις μέρες μετά την συντριβή των Γερμανών στον Αγ. Γεώργιο-Τσακνοχωρίου και εν μέσω δύο πυρών βρέθηκαν υποχωρώντας να αποκρούουν – 5 μόνο μέρες αργότερα -γερμανική επίθεση στο Γάβροβο.

ΤΥΜΒΟΣ : Ο μαρμάρινος αναθηματικός τύμβος στον οποίο αναφέρονταν το ανωτέρω επίγραμμα, φαίνεται να ξεπροβάλλει απέριττος από το κενό της προεκτεινόμενης μαρμάρινης πλάκας. Πρόκειται για μια αρχαιοελληνικών στοιχείων κιβωτό, η οποία φέρει στην αιωνιότητα τις ψυχές των 38 νεκρών που, σε αυτούς τους τόπους, έδωσαν την ζωή τους για την πατρίδα.

Στην πρόσοψη της Λάρνακας αναγράφεται:
«Ε.Ο.Ε.Α
ΑΡΧΗΓΕΙΟΝ ΒΑΛΤΟΥ
ΕΠΕΣΑΝ ΜΑΧΟΜΕΝΟΙ»
Και ακολουθούν σε τρεις στήλες οι αξιωματικοί, οι οπλίτες και οι πολίτες.

ΨΗΦΙΔΩΤΕΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ : Οι ημικυκλικοί, κεκλιμένοι πίνακες με ψηφίδες σηματοδοτούν στο χώρο τον φωτοστέφανο επί των τριών αναθηματικών τμημάτων του μνημείου. ( Φωτογρ. 1 )
Η ψηφιδογραφία είναι βαθειά αρχαιοελληνική, ελληνιστική και βυζαντινή τέχνη και προσδίδει στο μνημείο μια λεπτότητα αλλά και στιβαρότητα, αιωνιότητα και μνημειακότητα. Στους πίνακες παρατίθενται συμπυκνωμένες αληθινές πληροφορίες που αφορούν τόσο την καταπίεση, όσο και την αντίδραση-αντίσταση προς τον κατακτητή.
Είναι εμφανής η πρόθεση του καλλιτέχνη ν’ αποφεύγει την υπερδραματοποίηση των μορφών ή την μυστηριοποίηση των σκηνών, αλλά και η ικανότητά του να δημιουργεί κινητικότητα μέσα από στατικά σχήματα και απλοποίηση των γραμμών. Οι φιγούρες του κινούνται με αξιοπρέπεια και στιβαρότητα. Οι σκηνές δίνουν την αίσθηση μιας ιεροτελεστίας αλλά και μιας σαφήνειας για την σύγκρουση των δυνάμεων του καλού και του κακού, χωρίς να είναι επιτηδευμένες. Είναι σαφής η επιρροή από μακεδονικά ψηφιδωτά ταφικών παραστάσεων της
ελληνιστικής περιόδου.

Στο δεξιό πίνακα καταγράφονται οι κατασταλτικές επιχειρήσεις των κατακτητών.

Η πυρπόληση των σπιτιών και η καταστροφή των χωριών, αποδίδονται γλαφυρά, ως πράξεις που αποβλέπουν στην κάμψη του ηθικού του λαού. Η βαρβαρότητα ολοκληρώνεται με την εκτέλεση τριών πολιτών. Οι δύο άνδρες και η γυναίκα ανάμεσά τους που εκτελούνται στέκουν αγέρωχοι, θαρραλέοι, ψυχωμένοι, επιβεβαιώνοντας το επίγραμμα της μαρμάρινης στήλης. Προφανώς, αφορά τους τρεις αμάχους που εκτέλεσαν οι Ιταλοί φασίστες για να αναγκάσουν τους υπόλοιπους , που αιχμαλώτισαν τη 16η Ιουλίου, να προπορεύονται δεμένοι στο ναρκοθετημένο δρόμο.
Οι ψηφίδες αποδίδουν, τόσο το φρόνημα των Ελλήνων χωρικών απέναντι στα ανθρωποειδή της Δύναμης, όσο και τη θρασυδειλία των κατακτητών, των εκπαιδευμένων να φοβίζουν, να κρύβονται πίσω από όπλα, κράνη και την ομοιομορφία της στοίχισης.

Στον αριστερό πίνακα απεικονίζεται η μάχη του Μακρυνόρους, όπως σημειώνεται στο επάνω περιθώριο του πίνακα: «ΑΡΧΗΓΕΙΟΝ ΕΟΕΑ-ΒΑΛΤΟΥ. ΜΑΧΗ ΜΑΚΡΥΝΟΡΟΥΣ 14-22 ΙΟΥΛΙΟΥ 1943». Καταγράφονται οι πράξεις αντίστασης και παρέχονται πληροφορίες για τις συγκρούσεις που ακολούθησαν.

Περιγράφεται η μάχη του Μακρυνόρος στη νικηφόρα στιγμή της, γι’ αυτό κι όλο τον πίνακα τον διαπερνά ο αποφασιστικός βηματισμός και ο νικηφόρος αέρας των Βαλτινών ανταρτών. Στα υπερμεγέθη πόδια τους τονίζεται η δύναμη, η ευκινησία και η αξιοσύνη τους. Αποδίδονται επίσης γλαφυρά οι απώλειες και η απόγνωση στην οποία περιήλθε η εχθρική μηχανοκίνητη φάλαγγα. Οι αντάρτες ανατινάζουν τανκ και καμιόνια. Νεκροί κείτονται στο έδαφος και πάνω σε καμιόνια. Απελπισία κυριεύει τους υπόλοιπους Ιταλούς.

Ο καλλιτέχνης αποδίδει ένα πραγματικό ιστορικό γεγονός, καθώς ακολουθεί την παράθεση των γεγονότων, όπως την παρουσίασε η επίσημη ανακοίνωση της ΕΟΕΑ – ΕΔΕΣ, την 18η Ιουλίου:
«Την 14ην Ιουλίου εχθρική μηχανοκίνητος φάλαγξ εξ 680 αυτοκινήτων μεταφέρουσα δύναμιν μιας μεραρχίας και προστατευομένη υπό 4ων τανκς και ισχυράς πλαγιοφυλακής πεζών επιχείρησε να διέλθη εξ Αμφιλοχίας προς Άρταν, διά της οδού Μακρυνόρους, κατεχομένης παρ’ ημετέρων τμημάτων εις μεγάλην έκτασιν. Η πρώτη επίθεσις του εχθρού συνετρίβη, ανατιναχθέντος ενός τανκ και καταστρεφομένων τεσσάρων φορτηγών πλήρων στρατού και πυρομαχικών. Αι πλαγιοφυλακαί, υποστάσαι σοβαράς απωλείας, ήρχισαν συμπτυσσόμεναι και η όλη εχθρική δύναμις καθηλώθη παρά την θέσιν Ανοιξιάτικον, προ των γραμμών αντιστάσεώς μας».
Η όλη σύνθεση μαρμάρινων όγκων και ψηφιδωτών πινάκων φαντάζει σαν δαφνοστεφάνωση αυτών που όρισαν ως σκοπό της ζωής τους τη δόξα της πατρίδας. Η τέχνη δοξάζει την «κορωνίδα» των μαχών.
Το μνημείο, ως εκ τούτου, αποτελεί έναν ύμνο προς το αγαθό της Πατρίδας. Η θυσία γι’ αυτήν αναγνωρίζεται ως το υπέρτατο αγαθό. Όταν τα έχεις δώσει όλα για την πατρίδα, κάθε άλλη προσφορά περισσεύει.
Πέραν της συμβολής του στην εθνική συλλογική μνήμη, το μνημείο, επί πλέον, συγκινεί και εξυψώνει το καλλιτεχνικό αισθητήριο. Διαπαιδαγωγεί καλλιτεχνικά.
Ένα έργο τέχνης ανήκει ασφαλώς στον δημιουργό του, αλλά μετά την τοποθέτηση η κυριότητα μεταφέρεται και ανήκει πλέον στο κοινωνικό σύνολο. Η τύχη του μνημείου, επομένως, εξαρτάται από το πολιτιστικό επίπεδο, το ενδιαφέρον και την συνείδηση των πολιτών. Η προστασία, η διάσωση και η προβολή μιας κληρονομιάς είναι ανεκτίμητη προσφορά προς την κοινωνία.

* Οι Δημήτρης Μάρτος και Γιάννης Χούτας είναι αρχιτέκτονες
και οι φωτογραφίες είναι όλες από το odosell.blogspot.com